نقاط ضعف و قوت در برجام و فرجام هسته‌ای

خبرگزاری تسنیم: مهم ترین پرسشی که برای افکار عمومی در این مقطع مطرح است، این است که چگونه باید با موضوع برجام روبه رو شد که از رهگذر آن منافع و مصالح ملی جمهوری اسلامی ایران تأمین گردد.

به گزارش خبرگزاری تسنیم،پس از 12 سال مقاومت نظام اسلامی در نبرد دیپلماتیک در برابر زورگویی های استکبار جهانی در خصوص برنامه های هسته ای ایران و مذاکرات پر فراز و نشیب در طی این مدت و به ویژه 22 ماه اخیر، سرانجام منجر به نهایی شدن مذاکرات و جمع بندی متن مشترک پیرامون برنامه هسته ای، تحت عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شد که از آن می‌توان به عنوان مرحله جدیدی از فرآیند مسئله هسته ای جمهوری اسلامی ایران نام برد.

  با این حال این مرحله به معنای پایان زورآزمایی طرفین و حل و فصل برنامه هسته ای نیست، زیرا بر اساس سند برجام، مراحل اجرای توافق هسته‌ای دارای پنج مرحله زیر است:
الف: روز نهایی شدن: که در حال حاضر سپری شده و در عین حال واجد اثر نیست. نیاز به تصویب و پذیرش پایتخت های کشورهای مذاکره‌کننده دارد.
ب: روز تصویب یا پذیرش: سند برجام برای این مرحله 90 روز پیش‌بینی کرده است. در این مدت برجام همچنان واجد اثر نمی‌باشد. در این دوره طرفینِ برجام، ترتیبات و تمهیدات لازم را برای اجرای تعهداتشان طبق برجام اتخاذ خواهند کرد.
ج: دوره اجرا: در این مرحله طرفین تعهدات خود را بر اساس برجام اجرا خواهند کرد.
د: زمان انتقال: این مرحله پس از 8 سال یا زمانی که مدیرکل آژانس گزارشی را منتشر و اعلام کند که استفاده از مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت های صلح آمیز باقی خواهد ماند، آغاز می‌شود. در «روز انتقال»، ایران پروتکل الحاقی را تصویب و طرف های دیگر، مابقی تعهدات خود را انجام خواهند داد.
ه‍: مرحله پایانی: در این مرحله پایان اعتبار قطعنامه شورای امنیت اعلام و این شورا دیگر به موضوع برنامه هسته‌ای ایران رسیدگی نخواهد کرد. اتحادیه اروپا نیز همه مفاد باقیمانده آیین‌نامه اجرایی و تصمیم شورای اتحادیه اروپایی را لغو خواهد کرد. همان‌طور که ملاحظه شد مراحل فوق بیانگر این نکته است که موضوع هسته ای ایران همچنان در دستور کار قرار داشته و در هر مرحله ممکن است با چالش هایی روبه رو گردد. با این وجود، مهم‌ترین پرسشی که برای افکار عمومی در این مقطع مطرح است، این است که چگونه باید با این موضوع روبه‌رو شد که از رهگذر آن منافع و مصالح ملی جمهوری اسلامی ایران تأمین گردد؟

**  اهمیت جمع‌بندی توافق وین
توافق برجام از چند جهت دارای اهمیت است:
1. توافق برجام توافقی در سطح بین المللی است و تعهداتی بین المللی برای جمهوری اسلامی ایران دارد. بنابراین، تصمیم گیری برای تصویب آن نیاز به تشریفات قانونی در کشور دارد. از همین منظر رهبر معظم انقلاب در پاسخ به نامه ریاست جمهوری فرمودند: «لازم است متنی که فراهم آمده با دقت ملاحظه و در مسیر قانونی پیش بینی شده قرار گیرد.»
2. توافق برجام، توافقی است در ارتباط با منافع ملی ایران لذا با عنایت به گره خوردن این توافق با منافع و مصالح ملی و سرنوشت کشور، ارزیابی و تصمیم گیری درباره آن از وزن راهبردی برخوردار است. «از ملت عزیز انتظار دارم که همچنان وحدت و متانت خود را حفظ کنند تا بتوان در فضای آرام و خردمندانه به منافع ملی دست یافت.»
در عین حال رهبر معظم انقلاب به افکار عمومی اطمینان خاطر دادند که مسؤولان و مجاری قانونی در بازبینی و ارزیابی برجام، منافع ملی را مد نظر قرار دهند: «ملت ایران نیز باید متحد باشد و قضایای هسته ای نباید زمینه ساز دودستگی در کشور شود زیرا موضوع هسته ای به وسیله‌ی مسؤولان مربوطه خود در حال پیگیری است و مسؤولان به دنبال منافع ملی هستند.» (27/4/1394)
3. توافق برجام تأثیر بلافصل بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارد. از این رو، برآیند ارزیابی و جمع بندی این توافق باید تأمین کننده امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران باشد.
4. برخی طرف های توافق عهدشکن هستند. از این رو، حساسیت، ارزش و اهمیت برجام تنها در روز نهایی شدن جمع بندی های مذاکرات نیست بلکه همه مراحل پیش‌بینی شده در برجام را شامل می‌شود. به همین جهت رهبر معظم انقلاب به دولت فرمودند: «در صورت تصویب، مراقبت از نقض عهدهای محتمل طرف مقابل صورت گرفته و راه آن بسته شود. به خوبی می دانید که برخی از شش دولت طرف مقابل به هیچ رو قابل اعتماد نیستند.»
بنابراین، فرآیند ارزیابی و بررسی برجام تا روز تصویب که حدود 90 روز پیش‌بینی شده، بسیار حساس و پر اهمیت از حیث تصمیم گیری است.

**  مذاکرات در سایه منطق بده بستان
از مختصات برجام این است که محتوای آن حاصل بده بستان است. بدین ترتیب به تعبیر وزیر خارجه ایران، در چنین حالتی هر طرف از بخشی از خواسته های خود به نفع بخش مهم تری از خواسته های خود صرف نظر می‌کند. یا بر اساس تحلیل دکتر ولایتی «در گفتگوها موضوع بده و بستان وجود دارد، یعنی در گفتگوهای سیاسی بین کشورها یا مجامع یا طرف های عضو 1+5، توافق خوب این هست که تلاش کنیم حداکثر منفعت را در این تبادلات و در این توافقنامه‌ها برای ملت ایران داشته باشیم و به یک جمع‌بندی مثبتی برسیم.» البته ناگفته نماند که از نظر رهبر معظم انقلاب نیز ماهیت گفتگو بده بستانی است. با این فرض، معظم له به تیم هسته ای فرمودند: «خیلی خب، این یک بده بستان است، حرفی نداریم که در این زمینه یک چیزی بدهیم، یک چیزی بستانیم تا تحریم‌ها برداشته بشود...» (2/4/1394) با این وجود، وقتی ماهیت مذاکرات بده و بستانی شد نباید انتظارات فراتر از آن را مد نظر قرار داد. از سوی دیگر لازمه این ویژگی این است که می‌توان برجام را بر اساس ماهیت آن مورد ارزیابی قرار داد که آیا داده‌ها و ستانده‌ها با هم متوازن هستند یا نه؟ و آیا بده بستان به‌درستی مدیریت شده است؟
بنابراین آنچه از متن و اسناد مذاکرات برمی آید بیانگر آن است که محتوای برجام بر مبنای ایده آل‌ها و آرمان‌ها نیست. آنچه به نظر می‌رسد واقعیت هایی است که تیم مذاکره کننده بر اساس مقدورات، توانایی های خود و برداشتی که از واقعیت های موجود داشتند، برجام را نهایی کردند. بر اساس این ویژگی است که برای حفظ منافع و مصالح ملی باید مجاری قانونی طی شده و مسؤولان با عقل جمعی و با دقت، مجدداً برجام را بازبینی نمایند. با این حال، این نکته نیز حائز اهمیت است که در بررسی برجام باید از نگاه ایده آلی صرف و یا واقع‌گرایی بدون آرمان پرهیز نمود زیرا هیچ‌یک قادر به تأمین منافع و مصالح ملی نیستند. به همین جهت رهبر معظم انقلاب مکرراً تأکید دارند که باید در رفتارها، قضاوت‌ها و حل مسائل، آرمان گرای واقع‌بین بود.

**  نقاط قوت و ضعف  در برجام
توافق برجام مجموعه ای از نقاط قوت و ضعف است فلذا باید در قضاوت نهایی، برآیند همه قوت‌ها و ضعف‌ها ملاک عمل قرار گیرد.
قوت‌ها:
1- حفظ صنعت هسته ای: علیرغم محدودیت های پذیرفته‌شده، صنعت هسته‌ای ایران اسلامی حفظ و جمهوری  اسلامی به‌عنوان یک قدرت هسته‌ای باقی ماند.
2- پذیرش غنی سازی و چرخه سوخت هسته‌ای.
3- تداوم تحقیق و توسعه.
4- ادامه فعالیت همه تأسیسات و مراکز هسته‌ای ایران و برخورداری از 6 هزار سانتریفیوژ، در مقایسه با سال 82 که 3 سانتریفیوژ هم اجازه فعالیت نداشت، خوب است؛ هرچند در این خصوص به نقطه مطلوب نرسیده‌ایم.
رهبر معظم انقلاب در خصوص بندهای فوق در روز عید فطر فرمودند: «هدف واقعی آن‌ها این است که پیچ و مهره های صنعت هسته ای به کلی باز بشود؛ این را سال‌ها پیش هم به مسؤولین ما صریحاً بیان کردند، الان هم در همین آرزو هستند. ده سال، دوازده سال کشمکش با جمهوری اسلامی، نتیجه‌اش این شد که این شش قدرت، امروز ناچار شدند که گردش چند هزار سانتریفیوژ را در کشور تحمّل کنند؛ ناچار شدند ادامه‌ی این صنعت را در کشور تحمّل کنند؛ ناچار شدند ادامه‌ی تحقیقات و توسعه‌ی این صنعت را تحمّل کنند. تحقیق و توسعه‌ی صنعت هسته ای ادامه خواهد یافت؛ گردش صنعت هسته ای ادامه خواهد یافت؛ این چیزی است که آن‌ها سال‌ها تلاش کردند، ولی امروز روی کاغذ آوردند و امضا دارند می‌کنند که حرفی ندارند. این معنایش چیست جز اقتدار ملّت ایران؟» (27/4/1394)
5- خارج نشدن مواد غنی‌شده از کشور و فروش دو کالای استراتژیک آب سنگین و اورانیوم غنی‌شده.
6- حفظ و انبار کردن مواد اصلی غنی سازی ازجمله کیک زرد که در فرآیند غنی سازی به صورت یواف 4 و سپس یواف 6 تبدیل می‌شود و ماده اصلی برای غنی سازی است.
7- موکول شدن تصویب پروتکل الحاقی به روز انتقال؛ یعنی به 8 سال پس از تصویب برجام.
8- برنامه هسته ای ایران از ذیل کلیت فصل هفتم منشور ملل متحد خارج شد و با صدور قطعنامه جدید بر اساس اصل بیست و پنجم منشور که مربوط به ماهیت عمومی مصوبات شورای امنیت می‌باشد، عادی شد. این تحول به معنای این است که موضوع هسته ای ایران دیگر عامل تهدید برای صلح و امنیت بین المللی شناخته نمی‌شود.
9- لغو شش قطعنامه تحریمی ظالمانه شورای امنیت سازمان ملل متحد و صدور قطعنامه جدید. بر اساس قطعنامه جدید تمامی تحریم های غیراشاعه ای برداشته می‌شود.
10- حفظ ماهیت آب سنگین راکتور اراک و مدرن سازی آن.
11- لغو و تعلیق عمده تحریم های مالی و بانکی، تجاری، نفتی و... در روز اجرا و موکول شدن تحریم های مربوط به تجهیزات و تکنولوژی و خدمات هسته ای و هم چنین تسلیحات به روز انتقال.
12- همزمانی لغو تحریم‌ها با اجرای تعهدات ایران؛ تمام مفاد قطعنامه های قبلی شورای امنیت در خصوص موضوع هسته ای ایران.
13- زمان‌دار شدن محدودیت های تسلیحاتی ایران به مدت 5 و 8 سال و خروج آن از ذیل فصل 7 منشور ملل متحد.
14- ساخت سوخت مطمئن برای نیروگاه اتمی بوشهر. به تعبیر دکتر صالحی اگر ما برای ساخت سوخت مطمئن در حد یک نیروگاه هزار مگاواتی، این کار را بدون کمک دیگران انجام می‌دادیم بسیار طول می‌کشید اما بر اساس برجام می‌توان سوخت نیروگاهی مان را تحت لیسانس روسیه بسازیم.

ضعف‌ها:
1- عدم تداوم تحقیقات هسته ای در فردو؛ در برجام آمده است که «در فردو، از هرگونه غنی سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه غنی سازی اورانیوم و از نگاهداری هرگونه مواد شکافت پذیر خودداری خواهد ورزید.»
2- انتقال حدود 1700 ماشین سانتریفیوژ با زیرساخت های آن از فردو به نطنز.
3- توقف، تعلیق و تلاش برای لغو به جای لغو قطعی تحریم‌های آمریکا از روز تصویب تا بعد از روز خاتمه.
4- لغو نشدن تمام تحریم های اتحادیه اروپا یکجا در روز اجرا بلکه برخی تعلیق و برخی خاتمه می‌یابند.
5- وجود مکانیزم برگشت پذیری خودکار قطعنامه‌ها در صورت اثبات ادعای یکی از شاکیان در فرایند حل و فصل اختلاف.
6- آزاد نشدن دارایی های بلوکه‌شده ایران که در فعالیت های موشکی و اشاعه ای فعال هستند.
7- محدودیت های  8 تا 15 ساله برای تحقیق و توسعه و غنی سازی؛ اگرچه تحقیق و توسعه بر روی همه نسل‌های  سانتریفیوژها به ویژه ماشین های نسل 6 و 8 ادامه دارد.
8- محدودشدن ظرفیت غنی‌سازی به 5060 دستگاه سانتریفیوژ IR-1 در یک دوره 10 ساله. اگرچه به بیان رهبر معظم انقلاب پذیرش 6 هزار دستگاه سانتریفیوژ در مقایسه با سال های گذشته از سوی غرب خود اقتدار جمهوری اسلامی  ایران را نشان می‌دهد.
9- عدم تداوم ساخت‌وساز رآکتور اراک و خارج کردن کالندریای (یا همان هسته راکتور آب سنگین) موجود در رآکتور و پر کردن تمام کانال های کالندریا با بتن.
10- درخواست قطعنامه سازمان ملل از ایران مبنی بر این که هیچ فعالیتی مرتبط با موشک های بالستیک طراحی شده با قابلیت حمل تسلیحات هسته‌ای صورت ندهد. این عبارت می‌تواند مورد سوءاستفاده غربی‌ها برای مداخله در حوزه موشکی ایران گردید.
در مجموع نمی‌توان برجام را به‌کلی یک توافق بد یا به‌کلی یک توافق ایده آل ارزیابی کرد. به عبارت دیگر، این توافق نه فتح الفتوح است و نه  ترکمن چای بلکه ارزیابی عموم متخصصین و کارشناسان هم این است که این توافق دارای  نقاط قوت و ضعف‌هایی است.
توافق بد نیست؛ زیرا این طور نیست که حق هسته‌ای ایران به رسمیت شناخته نشده باشد، یا صنعت هسته‌ای ایران متوقف و مانع از پیشرفت کشور در زمینه‌های مختلف ازجمله هسته ای شده باشد.
توافق ایده‌آل هم نیست؛ زیرا همه‌چیز مطابق خواسته ما و ایده آل‌های ما نبوده است.
اساساً، ویژگی مذاکره هم مطابق رویه‌ معمول همین بده و بستان‌ها و عقب‌نشینی های منطقی طرفین برای حصول به نتیجه است.
لازم است با توجه به تأکیدات مقام معظم رهبری، این توافق در چارچوب منافع و مصالح ملی مورد بازبینی موشکافانه قرار گیرد و در این راه از مساعدت فکری و تخصصی کارشناسان مختلف هم بهره جدی گرفته شود. در عین حال باید از جزئی نگری در ارزیابی برجام و تبدیل شدن آن به زمینه ای برای دوقطبی سازی جامعه پرهیز و فضای آرامش برای  پیشبرد موضوع و برداشتن گام های دیگر فراهم گردد؛ چراکه تفاهم بر روی متن مرحله اولیه است و پیاده سازی تا انتقال و پایان دادن به این پرونده مستلزم حفظ قدرت ملی و خنثی‌سازی هرگونه شیطنت و فریب طرف مقابل می‌باشد.
هم چنین لازم است مسؤولان محترم همچنان باب نقد و بررسی را باز نگه دارند، چراکه این نقدها و بررسی های  کارشناسان و متعهدان به نظام، قدرت دستگاه دیپلماسی ما را بالاتر می‌برد.
ازسویی دیگر، باید همه مسؤولان و جریانات مختلف کشور بر اصول و آرمان های انقلاب و حضرت امام (ره) ازجمله دفاع از مظلوم، دفاع از ملت مظلوم فلسطین، دفاع از مستضعفان جهان، به‌خصوص که شرایط دیپلماتیک بهتر شده است، تأکید بیشتری داشته باشند.
در آخر بر همه آحاد ملت، جریانات سیاسی و مسؤولان لازم است این نکته را رعایت کنند که هرگونه تصمیمی - پس از بررسی نهایی توسط مراجع ذی صلاح - از سوی مقامات کشور- پذیرش یا رد توافق هسته‌ای - با یک صدای واحد  از کشور به دنیا منتقل شود و از هرگونه تحرکات خودسرانه و تک رونده پرهیز شود، چراکه دشمنان انقلاب اسلامی همواره مترصد استفاده از هر فرصتی برای ضربه زدن به انقلاب و نظام اسلامی بوده‌اند.